Бёрдмэн (Birdman, 2014), альбо Няроўны палёт Ікара

Гісторыю Іньярыту можна параўнаць да гісторыі Ікара, а цяпер ён нават зьняў фільм пра Бёрдмана - чалавека-птушку ў адстаўцы. Шкада, што "Кінавідэапракат" ня ўлічвае такіх дэталяў і не паказвае гэты фільм у "Перамозе", дзе статуя Ікара ў фае кінатэатру адразу б стварала адпаведны настрой. Алехандра Гансалес Іньярыту - Ікар, бо пасьля першага фільму, зь якім ён памкнуўся ў няроўны, але захопліваючы палёт, далейшая яго кар'ера была падзеньнем. Гэта, канешне, не бясспрэчнае меркаваньне, іншы можа быць гатовы абараняць усе яго фільмы. Трэба адзначыць, што яго бюджэты павялічваліся з кожным фільмам, ад 2 да 42,2 млн $ (у Галівудзе гэта лічыцца прыкметай прафэсійнага росту). Былі і ўзнагароды, але ўвага кінакрытыкаў, хоць і празьмерна літасьцівых да Іньярыту, ўсё ж паступова менела.
Я бачу праблему ў тым, што на зьмену сырому і недасканаламу, але поўнаму жыцьця фільму Сука-любоў (2000), які быў трывала ўкарэнены ў родную рэжысэру мэксіканскую глебу, прыходзяць буржуазна-сур'ёзныя амэрыканскія фільмы. Іньярыту намагаецца закранаць тэмы сьмерці, веры, адчужэньня і некамунікабэльнасьці, але кожны раз пачынае і заканчвае сэнтымэнтальшчынай і банальнасьцямі. Напрыклад, у патасна-эпічным Бабілёне (2006) глядач мусіць амаль дзьве з паловай гадзіны назіраць за тым, што Антаніёні мог паказаць у адным эпізодзе і без такой канцэнтрацыі галівудзкіх зорак. Да таго ж, Іньярыту ўпарта зьвяртаецца да выкарыстаньня мультынаратываў, калі некалькі гісторый складваюцца ў адну цэльную карціну, але ў гэтым не набліжаецца ані да Робэрта Олтмэна, ані да Пола Томаса Андэрсана..

І ўсё ж у 2014 годзе імя Алехандра Гансалеса Іньярыту зноў на вуснах усіх кінакрытыкаў, яго фільм мае заслужаны посьпех у пракаце, нямала ўзнагародаў і дзевяць намінацыяў на "Оскар". Далёка ня ўсё напісанае далей пра гэты новы фільм - Бёрдмэн - будзе станоўчым, але хачу папярэдне адзначыць, што, нягледзячы ні на што, фільм Іньярыту нарэшце зноў варты ўвагі і таго, каб не спампаваць яго ў сеціве, а патраціць грошы на квіток у кінатэатр.

Вось-жа, ужо цяпер можна сьмела казаць, што Бёрдмэн мае посьпех сярод гледачоў і крытыкаў. Здаецца, адна з прычынаў посьпеху ў тым, што Іньярыту выкарыстаў некаторыя са сваіх звычайных недахопаў сабе ж на карысьць. Ужо поўная назва - Бёрдмэн, альбо Нечаканая вартасьць няведаньня (The Unexpected Virtue of Ignorance), у якой рэжысэр саштурхоўвае поп-культуру (імя супэргероя з коміксаў) і гэтак званую высокую культуру (другая частка назвы ў духу старых раманаў), дае надзею, што вельмі сур'ёзны Іньярыту узгадаў пра іронію. Часткова так і ёсьць: Бёрдмэн застаецца "ня проста камэдыяй" і захоўвае рэшткі старога патасу, але балянс аднаго і другога зараз больш здаровы, нібы на шкілеце нарэшце зьявілася жывая плоць.
Так жа сама, як і ў ранейшых фільмах Іньярыту, пэрсанажы пастаянна знаходзяцца ў стане ненатуральнага напружаньня і акторы часам шалёна пераігрываюць, але гэтым разам такое рашэньне цалкам адпавядае тэме. Бёрдман - фільм пра пасрэднага актора Рыгана Томпсана (Майкл Кітан), што стаў вядомы праз ролю супэргероя ў некалькіх паўзабытых блокбастэрах, а зараз зьбіраецца ставіць пасрэдную пастаноўку сур'ёзнай п'есы на Брадвэі. Таму пераходы ад фальшывай да натуральнай акторскай ігры ня столькі раздражняюць, як працуюць на стварэньне вобразаў пэрсанажаў, агульнай атмасфэры акторства. Невыпадковым, магчыма, зьяўляецца і вельмі частае выкарыстаньне ўдарных у музыцы. Я перакананы, што настолькі відавочна карыстацца музыкай для ўзмацненьня саспэнсу - гэта звычайна памылковы крок, але ў Бёрдмэне цыркавыя бубны можна палічыць і сьвядомай алюзіяй. У рэшце рэшт, тэатр і асабліва кінематограф - гэта таксама атракцыён для забавы натоўпу. Нельга не ўзгадаць і выдатную апэратарскую работу Эманюэля Любецкі (апэратар Тэрэнса Маліка, Альфонса Куарона). Любецкі здымае падзеі, выкарыстоўваючы мінімальную колькасьць умоўных склейваньняў, і глядач аказваецца змушаны неадступна рухацца па цесных калідорах тэатру за акторамі. У выніку глядач перастае адрозьніваць сцэну ад грымёрнай, губляе мяжу паміж рэальным і ўяўным. Дэзарыентацыя тым болей дарэчная, што і галоўны пэрсанаж знаходзіцца ў стане разгубленасьці: ён ня толькі ня можа даць рады сваім стасункам з былой жонкай Сыльвіяй (Эмі Раян), дачкой-наркаманкай Сэм (Эма Стоўн), новай каханкай Лаўрай (Андрэа Райзбара), але і час-почас сварыцца са сваім колішнім экранным альтэр-эга - Бёрдмэнам.

Праўда, спалучэньне іроніі і сур'ёзнасьці так і застаецца праблематычным, музыка не перастае гучаць занадта навязьліва, буйныя пляны выкарыстоўваюцца зусім ужо спрэс, а некаторыя з персанажаў, як добра ні іграюць акторы, у сцэнары прапісаныя занадта схематычна. Да таго ж, Іньярыту, здаецца, намагаецца стварыць фільм, што зацікавіў бы як мага большую аўдыторыю. Для фанатаў коміксаў і блокбастэраў ён дадае ў сюжэт пра творчы крызіс супэргероя і нават спэцэфэкты, для сінефілаў - узгадвае Марціна Скарсэзэ (ён таксама супрацоўнічаў зь Любецкі) і акторку Фэру Фосэт, для інтэлектуалаў - Ралана Барта і Хорхэ Луі Борхэса (імя першага паўтораць некалькі разоў, а кнігу другога пакажуць так, што цяжка будзе не заўважыць). Відавочных і прыхаваных алюзіяў так шмат, што фільм здаецца цесным для іх, як калідоры тэатру для актораў. Да таго ж, часьцей за ўсё алюзіі настолькі відавочныя, што іх нават не цікава разгадваць.

Тым ня меньш, нават гэта яшчэ ня ўсё. Іньярыту не забываецца, што фільм будуць глядзець і кінакрытыкі, ён не абмінае ўвагай іх таксама (сюжэтная лінія з фанабэрлівай тэатральнай крытыкесай адначасова карыкатурная і праўдзівая). Гутарка з кінакрытыкам (у яе нават імя "культурнае" - Табіта Дыкінсан) зноў нагадвае нам пра дыхатомію масавай і высокай культуры, на выпадак, калі мы забыліся на назвы ці абмінулі ўвагай меньш выразныя намёкі.
За ўсім гэтым якасна размаітым матар'ялам даволі займальна назіраць, але на жаль, фільм у свой час заканчваецца. На жаль, бо фінал, мякка кажучы, спрэчны: прадэманстраваны трыюмф атракцыёнаў і масавай культуры выглядае апалёгіяй наіўна зразуметага постмадэрнізму і ў дадатак ня надта добра ўпісваецца ў папярэдняе разьвіцьцё падзеяў. Я маю падазрэньне, што ў фільме прысутнічала задумка зьняць гэтае супрацьпастаўленьне, але дыялектыка не спрацавала. Апошнія кадры - гэта натхёныя вочы дачкі Бёрдмана-Кітана, і яны прымушаюць засумнявацца ў тым, што іронія можа стаць для Іньярыту чымсьці большым за рытарычны прыём, што ён здольны накіраваць яе на самога сябе. І ўсё ж яго новы фільм цяпер можна чакаць зь небезпадстаўнай зацікаўленасьцю. Здаецца, Ікар усё яшчэ ў паветры.

P.S. Пра праектаваньне дэкарацый ды іншыя тэхнічныя дэталі стварэньня фільму можна пачытаць у артыкуле "Все секреты "Бёрдмэна"".

Пра асаблівасьці структуры фільму напісаў і цудоўны Бордвэл, і гэты артыкул пераклалі на расейскую.
P.P.S. У беларускамоўным сэгмэнце інтэрнэту фільм Іньярыту, як і паўсюдна, выклікаў пэўны розгалас. Андрэй Прахарэвіч напісаў да яго адукацыйны экскурс, неблагую (хоць і не такую глыбокую, як можна было б чакаць) рэцэнзію на яго напісала Лідзія Міхеева. Макс Старцаў напісаў водгук у кінапошукаўскім стылі (беззьмястоўна, але з энтузіязмам), яшчэ адзін водгук напісаў Алег Мельнік. Ня вельмі ўдала распавёў пра свае ўражаньні Павел Харланчук. Зрэшты, ўдала ці не, але сам факт, што на ByCard пачалі зьяўляцца падобныя артыкулы, безумоўна радуе.
Праўда, найбольш блізкай з прачытанага мне была сэансаўская рэцэнзія Адрэя Карташова, зь якім я згодны і ў агульнай ацэнцы фільмаў Іньярыту, і ў тым, што той так і ня змог іранічна паглядзець ня толькі на сьвет, але і на сябе самога, і наконт сумніўнасьці фіналу. Толькі вось сам фільм мне ўсё-ткі здаецца вартым увагі і напраўду таленавітым.