Sunday, April 20, 2014

"Cinema Perpetuum Mobile 2014" у Магілёве

15-18 красавіка ў Магілёве прайшоў фэстываль Cinema Perpetuum Mobile 2014.
Магілёўскі "Кінафідэапракат" добразычліва ставіцца да фэстывалю, таму ўжо другі год фільмы паказваюцца чатыры дні, ў чым Магілёў, здаецца, саступае толькі Мінску.
Па маім уражаньні, фэстываль прайшоў пры наяўнасьці інтарэса гледачоў, ды й фільмы не павінны былі нікога расчараваць. Але пасьля не засталось ані крытыкі, ані станоўчых водгукаў (інфармацыйныя паведамленьні на мясцовых тэлеканалах і ў сацыяльных сетках - гэта ўсё-ткі іншае), гэтак жа ці амаль гэтак жа ціха адбылась гэтая падзея ў Магілёве летась.
У такой сытуацыі ёсьць пэўныя аб'ектыўныя прычыны, але ж пэўна тое, што нельга казаць пра існаваньне беларускай кінематаграфічнай супольнасьці, пакуль падобныя падзеі не пачнуць абмяркоўвацца. Прычым, павінны абмяркоўвацца ня толькі падзеі (усё-ткі сам фэстываль адбываецца ўжо трэці год), але і паказаныя фільмы. Калісьці ў Францыі частка кінакрытыкаў пачала здымаць фільмы - і атрымалася La Nouvelle Vague, магчыма, калі частка беларусаў пачне сыстэматычна пісаць пра кіно і пры гэтым цікавіцца тым, што адбываецца ў Беларусі, - мы ўбачым беларускае кіно такім, якім яно ёсьць. Убачым, што абмеркаваць можна значна больш, чым зьяўляюцца ці не зьяўляюцца беларускімі фільмы "Жыве Беларусь!" Кшыштафа Лукашэвіча і "Роля" Канстанціна Лапушанскага.
Спадзяюсь, што так і будзе, і дзякую ўсім, хто працаваў над гэтым фэстывалем, і тым, хто прыходзіў глядзець кіно.

Monday, April 14, 2014

Зноў Жан-Мары Штраўб і Даніэль Юе, і я пераклаў чарговы фільм. У дататак да маіх любімых рэжысэраў тут ёсьць Шонбэрг, Кандінскі, Брэхт, фашызм і даволі зыходных кропак для мысьленьня. - Введение в музыкальное сопровождение одной киносцены Арнольда Шёнберга / Einleitung zu Arnold Schoenbergs Begleitmusik zu einer Lichtspielscene.
Для апісаньня фільма пераклаў яшчэ і ўрывак з адной добрай кніжкі:
«Музыкальное сопровождение…», сочинённое в 1930 году, имеет простую подпись «Угрожающая опасность, страх, катастрофа». Эта композиция – единственная музыка, которую можно услышать в фильме Штрауба и Юйе, одном из серии короткометражных фильмов о композиторах, заказанных немецким телеканалом Sud-West-Funk. Этот фильм представляет из себя коллаж из следующих элементов: короткое вступление Штрауба, показывающее его на балконе в Риме, и затем сменяющееся образами экспрессионистских автопортретов Шёнберга; фрагменты писем, написанных Шёнбергом Василию Кандинскому, в которых он выступает против антисемитизма и объявляет о своём отрицании политики (читается на микрофон двумя молодыми людьми [Страшек и Нестлер] в радиовещательной студии); заявление Брехта о связи экономики и фашизма в 1935 году, читаемое Юйе дома; и наконец, кадры бомб, загружаемых на самолёт B-52 и затем сбрасываемых на рисовые поля Юго-Восточной Азии. «Музыкальное сопровождение…» Шёнберга начинается приблизительно на половине фильма, когда читаются письма композитора, и продолжается до конца.
Монтаж таких разнообразных элементов в темпоральное единство фильма образует кинематографический контрапункт к атональным композициям Шёнберга и его 12-тоновому методу. Традиционная тональность в музыке имеет структурную функцию, которая подобна функции традиционного нарратива в кино. Общая структура в обоих случаях иерархична, поскольку даёт каждой ноте, кадру или моменту «значение», зависящее от их места в иерархии. Диссонанс в музыке, подобно «недостатку» или «нереальности», вызываемых фрагментированностью фильма, утверждает окончательное решение, которое восстанавливает и укрепляет равновесие и целостность.
Шёнберг отвергает целостность, основанную на иерархической организации. Как пишет Розен: «У Шёнберга нет ни голоса, ни ноты, которые были бы выразительно нейтральны». Тем не менее, отрицание иерархической структуры не является отрицанием структуры или организации вообще. Композитор всё ещё использует музыкальный материал как средство выражения, но ценность или значение определённых выразительных форм не принимаются более как просто данные традицией. Таким образом, исследуются другие виды организации, предлагаемые самой природой музыкальных возможностей; вариации звучания производились скорее изменениями инструментовки, а не расположением нот. Вместо того чтобы остановиться на тоническом аккорде, сериальное сочинение музыки продвигается к логической материальной границе, когда все ноты будут окончательно использованы. Насыщение музыкального пространства – такова замена Шёнберга для тонального аккорда в традиционном музыкальном языке».
Вот ещё одна параллель с нарративной традицией. Зритель в нарративном кино, постоянно заполняя пробелы в нарративе, восстанавливая связи, должен постепенно синтезировать опыт в последовательное воспоминание. Пробелы и диссонансы в тонической композиции служат одной цели. Они побуждают слушателя/зрителя участвовать в иерархии, предугадывая её формальную последовательность, часто зная, какой будет следующая нота, или, по крайней мере, чувствуя, как каждая нота находит своё место в общей структуре. Отказ Шёнберга от традиционных принципов гармонической структуры не был полным. На самом деле, «относительные степени стабильности» всё ещё создаются, но не на основе внешней иерархии. Атональные композиции Шёнберга периода до Первой мировой войны были, таким образом, и шагом в направлении к его позднейшей додекафонии, и методом довести до крайности противоречия старой тональной системы. Стабильность стала теперь внутренней по отношению к музыке, или подразумевается отсылкой к традиционной стабильности, в которой она отказывает.
Здесь возникает параллель с образами Штрауба/Юйе и Брехта. В их произведениях нет «разрешения», согласно иерархическим правилам традиционной организации значения, но отношение организации их материалов к этим традиционным формам предполагает, что разрешение находится вне самого произведения. Как отмечалось в отношении «Уроков истории», субъект этого «разрешения» находится вне произведения искусства, но им подразумевается его утопическая сторона. В связи с этим определяются два наиболее важных аспекта «Введения…» – это разнородность его материальных составляющих, параллельная музыкальному «насыщению», и его распределение, его существование во времени. Разнородность составляющих – это один из аспектов, общих для музыки Шёнберга и фильмов Штрауба/Юйе, на что указывает Мартин Уолш. Контраст в противоположность переходу, и Адорно также полагал образующей техникой Шёнберга. «Разделение составляющих», материалистическая артикуляция, которая противостоит гомогенизации – и таким образом противостоит обращению к любой единственной универсальной «истине» – также объединяет Штрауба/Юйе с Брехтом, как и с Шёнбергом.

Thursday, April 10, 2014

На чорных лядах (1995)

«На Чорных лядах» — гэта фільм, які бачыў, альбо рана ці позна абавязкова паглядзіць кожны нацыянальна зангажаваны беларус. Прычынаў даволі: гэта экранізацыя паводле твораў позняга Васіля Быкава (калі, як вядома, яго ўжо не стрымлівала савецкая цэнзура), у цэнтры сюжэта знаходзіцца Слуцкі Збройны Чын, ён выразна антысавецкі і быў пакладзены на паліцу Беларусьфільма пасля рэферэндуму 1995 году (хоць і паказваўся па тэлебачанні). Рэжысёру Валерыю Панамарову належыць яшчэ і культавы фільм Тутэйшыя (1993), і нарэшце, персанажы там размаўляюць па-беларуску (хіба не галоўнае патрабаванне да «нацыянальнага кіно» ў пэўных колах).
Фільм пачынаецца з мізансцэны, што нагадвае «Праверку на дарогах» (1971) Аляксея Германа, але бадай што падабенства выпадковае і такое ўражанне выкліканае ў першую чаргу абмежаванай колькасцю спосабаў адразу ўвесці гледача ў партызанскую тэматыку, бо на гэтым паралелі і заканчваюцца. Фільм складаецца амаль цалкам з буйных планаў актораў, і нярэдка ў кадры знаходзіцца толькі адзін чалавек. Узгадваецца вядомая фраза, што кожны памірае самотным, і ўдзельнікам анты-бальшавісцкага супраціву сапраўды засталісь лічаныя гадзіны. Пра ранейшыя натхненне і мары можна пачуць хіба некалькі словаў у самым пачатку, і нават яны ўжо афарбаваныя паразай. Флэшбэкі таксама вяртаюць не да гэтых часоў, і нават не да шчаслівага дзяцінства цяперашніх партызанаў, а да момантаў, калі яны зразумелі, што мусяць пайсці насуперак хадзе гісторыі. Іх змрочныя суворыя твары — гэта твары людзей, што засталісь сам-насам са сваім конам, яны як краявіды Зямлі пасля Апакаліпсісу. Сімптаматычна, што фільм быў зняты менавіта ў 1995 годзе, калі палёт Адраджэння быў спынены, і позірк многіх вярнуўся назад — да былых паразаў. Фільм заканчваецца тым, што на свет апускаецца цёмная ноч страчаных надзей, але чалавек ідзе ў гэтую ноч, і, магчыма, дойдзе да світанку. Але важна і тое, што непрыемнае рашэнне, прынятае змагарамі за незалежную Беларусь ў фільме, хоць і не змяняе жалезнай хады гісторыі, дазваляе ім застацца людзьмі. Не ўпэўнены, што гэта атрымалася ў многіх адраджэнцаў 90-х. Што тычыцца фільма, шкада толькі, што тое, што мы можам бачыць зараз паводле з адной папулярных баек — чарнавы матэрыял, і імаверна, некаторыя недапрацаваныя моманты (у першую чаргу вельмі слабы мантаж гуку) меліся быць змененыя. Магчыма, зменены быў бы і момант, калі Студэнт (многія партызаны выступаюць пад мянушкамі) перад смерцю чытае знакаміты верш Я. Купалы «А хто там ідзе...» так, нібы дэкламіруе са сцэны падчас нейкага ўрачыстага мерапрыемтсва. Зрэшты, улічваючы, што 90-я пакінулі нам мала дасканалых стужак, а буйныя планы «На Чорных лядах» можна спісаць і на тэлевізійнасць эстэтыкі, змушаную беднасць, магчыма, ніякай лепшай версіі фільма не магло з'явіцца. Так ці інакш, я б без ваганьняў аддаў бы перавагу «Чорным лядам», завершаным рэжысёрам да цэльнага выказвання, а не цудоўнай рамантычнай гісторыі пра скрадзеную кіраўніцтвам Беларусьфільма стужку.


Thursday, April 3, 2014

Шагал - Малевіч (2013)

"Шагал - Малевіч" - фільм пра віцебскі пэрыяд жыцьця Марка Шагала, пра яго мастацкую школу, рэвалюцыйны ўздым у культуры і каханьне мастака да Бэлы Розэнфельд. Ня будзем прытрымлівацца дурной тэндэнцыі: канешне ж, гэта не беларускі фільм. Але гэтак жа сама бясспрэчна, што "Шагал і Малевіч" - гэта фільм пра мітычны Віцебск і пра таго самага мастака, што да скону памятаў родны горад, марыў пра вяртаньне, маляваў яго і прысьвячаў яму вершы.
Аляксандр Міта (Гори, гори моя звезда, Экипаж) абірае правераны спосаб здымаць фільм пра жыцьцё мастака: для ажыўленьня экраннай карцінкі ён выкарыстоўвае каляровыя фільтры, што перадаюць палітру, блізкую творам мастака. Ён паказвае, адкуль у карцінах Шагала зьявілісь многія вобразы (певень, скрыпач, мёртвае цяля, дзіўныя чалавечыя фігуры) і становіцца зразумела, што Марк Захаравіч у пэўным сэнсе сэнсе быў рэалістам, а фантасмагарычным было само жыцьцё беларускага мястэчка на пачатку мінулага стагодьдзя. Мадэрнізм, сапраўды, стаў выражэньнем карэнных зьменаў у сьвеце і ў тым, як чалавек бачыў сябе ў стасунках гэтым сьветам. А ў Віцебску, калі верыць сцэнарыстам, нават малы хлопчык маляваў на плоце не кароткія словы, а дзіўных жывёлаў, якіх называў жырафамі. Можа быць, і ня праўда, але калі глядзіш фільм, гэтаму верыш. І ўсё-ткі нягледзячы на гэта, фільм не атрымаўся, і не з-за пэўнай тапорнасьці эфэктаў, а з-за таго, што яму не стае сьмеласьці: у фінале Шагал, Бэла, ды іншыя ляцяць, але не пакідае ўражаньне, што дух творчасьці застаецца пахаваны пад кінастужкай на зямлі. А. Міта выбірае правераны шлях і аказваецца там жа, дзе і большасьць фільмаў, прысьвечаных мастакам (за выключэньнем "Караваджа" Дэрэка Джармэна ды яшчэ некалькіх): яны блякнуць перад карцінамі і не захоўваюць ані годнасьці жывапісу, ані годнасьці кінематографу. А фільм "Шагал - Малевіч", верагодна, ня выкліча нават жывога абмеркаваньня, бо на сэансе прысутнічала 7 чалавек, а гэтага статыстычна недастаткова.

Wednesday, April 2, 2014

Ной (Noah, 2014) і прапаганда вэгетарыянства

Паход у кінатэатр прайшоў на дзіва мірна. Праблема ў тым, што я крыху сноб і не люблю людзей, што прыходзяць на фільм дзеля таго, каб жаваць поп-корн і паабжымацца зь дзяўчатамі, таму кожны раз я вагаюсь: ці варта ісьці ў кіно, калі фільм можна паглядзець і дома ў поўнай цішыні. Да таго ж мне заўсёды здавалася, што Дарэн Аранофскі пасьля "Пі" (а гэта было ажно ў 1998 годзе) ня зьняў аніводнага фільма, што ня быў бы кампрамісным і да канца апраўдваў бы укладзены рэжысэрам патас. Адным словам, патрапіў на сеанс я амаль выпадкова, як і большасьць прысутных, хоць і зь іншых прычынаў.
Аднак "Ной" Дарэна Аранофскі - не зусім тыповы блокбастэр, ён разам з апошнімі фільмамі Тэрэнса і Трыера належыць да шэрагу высокабюджэтных аўтарскіх выказваньняў, якім раптам знайшлось месца ў кінаіндустрыі, што само па сабе даволі цікава. Дарэн Аранофскі, як вядома, даўно цікавіўся гэтым сюжэтам (яшчэ ў школе ён напісаў верш пра патоп), але ў фільме асноўная тэма - той самы экзістэнцыйны выбар, біблейская ж гісторыя выратаваньня праведнікаў і пакараньня грэшнікаў сыходзіць на другі план. Рэжысэр не пайшоў зваблівым шляхам і не выкарыстаў найноўшыя спэцэфэкты, каб паказаць ўражаным гледачам уцялесьненага Бога: ён гаворыць з Ноем праз двухсэнсоўныя відзежы, астатнія ж ня бачаць Бога зусім. Чалавек закінуты ў сьвет, адзін у адзін у адпаведнасьці з тым, пра што пісалі філёзафы-экзістэнцыялісты і абіраючы сябе, ён абірае чалавека. Ной і яго сыны нават амаль не прыкладаюць рук да будаўніцтва каўчэга (гэтым займаюцца гіганцкія Вартавыя - палыя анёлы), - усё для таго, каб акцэнтаваць важнасьць і першаснасьць менавіта задачы выбару. З гэтай жа мэтай, верагодна, Аранофскі ігнаруе і патрабаваньні гістарызму. Кавалі ў фільме выкарыстоўваюць маскі для зваркі, а калі людзі спрабуюць захапіць каўчэг (яшчэ адно адхіленьне ад кананічнай гісторыі), у якасьці шчытоў яны выкарыстоўваюць кавалкі шыферу. Мусіць стаць зразумела, што людзі не зьмянілісь, і праблемы, што стаяць перад імі, таксама засталісь нязьменнымі. Каін забівае Авеля спачатку камнем, потым шабляй альбо з аўтамата, але і гэты выбар спрадвечны. Агістарызм і тэза сутнаснага падабенства людзей ня новая для Дарэна, і імпліцытна прысутнічала літаральна ва ўсіх яго фільмах, але менавіта зараз ён дасягнуў адзінства формы і зьместу.
Сноб заўсёды рызыкуе думаць пра людзей горш, чым яны ёсьць: нават звычайны эпіцэнтр папкорнавай оргіі падчас прагляду фільма заціх, хтосьці задрамаў, але астатнія зь інтарэсам сачылі за падзеямі (фільм, між іншым, вельмі пасьпяховы ў пракаце). Калі пачалісь фінальныя тытры, некаторыя гледачы нават пачалі несьмела пляскаць. Напэўна, справа ў тым, што "Ной" - сапраўды зусім не шараговы блокбастэр. Праўда, я ня пляскаў, і мяне ў фільме Дарэна Аранофскі кранула толькі далікатная, але дзейсная прапаганда вэгетарыянства, але гэта ўжо не павінна хваляваць ані рэжысэра, ані тых, каму заслужана спадабаўся яго новы фільм.

Кінакрытыка дылетанта

Перш-наперш  няма нічога дрэннага ў дылетанцкай (кіна-)крытыцы. Інтэрнэт даўно размыў мяжу паміж прафэсійнай і непрафэсійнай крытыкай, і гэтае разбурэньне гіерархіі зусім не азначае нашэсьця барбараў: вельмі часта найбольш цікавыя артыкулы напісаныя менавіта энтузіястамі. Больш за тое, многія (насамрэч, большая частка) выдатных тэарэтыкаў кінематографу давіртуальнага часу таксама не былі прафэсійнымі кінакрытыкамі (Жыль Дэлёз, Крысьціан Мэц ды іншыя). Але дылетанцтва хавае за сабой і небясьпеку тую, што сумбурнае меркаваньне, вартае выказваньня хіба толькі на кухні ці на асабістай старонцы ў сацыяльнай сетцы, пазыцыянуецца аўтарам як "кінакрытыка" ў лепшым выпадку і абсалютная ісьціна ў горшым.
Штуршком для выказваньня гэтых думак стаў артыкул артыкул Віктара Марціновіча пра “Гульню тронаў” . Артыкул сам па сабе ня тое, каб зусім дрэнны, але вельмі характэрны якраз у сьвятле праблемы дылетанцтва. Першы сымптом дрэннай дылетанцкай крытыкі – ужываньне шаблёнаў, але яго спадар Марціновіч амаль пазьбягае, таму я пачну з другой прыкметы – гэта жарганізмы. Калі чытаеш “Правілы гульні”, амаль у самым пачатку кідаецца ў вочы такая фраза: “Можна па-рознаму ставіцца да мастацкіх вартасьцяў Гульні, аднак трэба добра ўсьведамляць, што гэта той самы  мэйджар, які цяпер канкрэтна фармуе культурныя дамінанты чалавечай цывілізацыі. Позірк спатыкаецца ўжо на недарэчным англіцызьме “мэйджар”, але чытача чакае яшчэ і блатное канкрэтна, што трапляецца ў тэксьце і далей. Але ж жаргон ня толькі муляе вока, выкарыстаньне шаблёнаў і жаргону дэманструе адсутнасьць звычкі да ўласна мысьленьня і гатоўнасьць зрабіць свой тэкст рупарам сацыяльнага несьвядомага, з усімі яго забабонамі. Далей стылістыка артыкулу застаецца нязьменнай, таму аналізаваць яго ў дэталях не выглядае неабходным.
Гатоўнасьць прамаўляць сацыяльнае несьвядомае азначае і адсутнасьць аргумэнтаванасьці развагаў. Напрыклад, у працытаваным вышэй сказе як зразумелая ўсім a priori прапануецца тэза пра неверагоднай значнасьці ўплыў Гульні тронаў(маўляў, яна фармуе культурныя дамінанты чалавечай цывілізацыі), але ж калі хоць на момант спыніцца на гэтым сьцьверджаньні, стане зразумела, што яно папросту высмактанае з пальца. Далей Марціновіч піша пра парушэньне аўтарамі сэрыялу сцэнарных табу. Гэта часткова слушна, але ён абірае ігнараваць, што насамрэч сэжэт сэрыялу разьвіваецца па іншых ад тых, што ўласьцівыя фільму ці раману, канонах (яскравы прыклад  існаваньне сэрыялаў, дзе сэзоны аніяк сюжэтна не зьвязаныя, як Амэрыканская гісторыя жахаў). Пасьля разбору сцэнарнага наватарства аўтар пачынае захапляцца непаліткарэктнасьцю сэрыяла:  Тут крыўдзяць жанчын! Тут называюць варвараў варварамі! Тут не баяцца браць у слугі ці прастытуткі актрыс з цёмнай скурай! Насамрэч, стандарты паліткарэктнасьці не прывялі да стварэньня культурнага табу, што мусіць дзенічаць на ўзроўні несьвядомага. За куфлем піва ў свойскай кампаніі шараговы амэрыканец па-ранейшаму назаве негра нігерам і будзе крычэць жонцы, каб тая прынесла яму ды сябрам яшчэ некалькі халодных бутэлек. Таму мае сэнс казаць не пра ігнараваньне табу, а пра эксплюатацыю дыскрэдытаваных, але ўсё яшчэ дзейсных стэрэатыпаў. Наўрад ці ў гэтай сытуацыі ёсьць нешта вартае ўхваленьня. Зрэшты, артыкул складаецца амаль выключна з гэткіх самых недакладнасьцяў, аднаўленьня старых стэрэатыпных меркаваньняў ды спробы стварэньня новых, як калі спадар Марціновіч вырашае, што кнігі Стывэна Кінга карыстаюцца папулярнасьцю з-за таго, што людзі любяць чытаць пра зомбі, а Ле Гуін, аказваецца, цэняць у першую чаргу за драконаў, а не за далікатна пададзеныя як фэнтэзі гісторыі пра барацьбу цёмнага і сьветлага пачатку ў душы чалавека.  Але Віктар Марціновіч любіць спрашчаць і, перасыпаючы сказы жарганізмамі, робіць гэта цягам усяго артыкулу. Адзінае, для чаго варта прачытаць Правілы гульні - гэта пераказ рэцэнзіі Чарлі Андэрса, якім спадару Марціновічу лепш было б і пачаць, і скончыць уласны артыкул.
Адным словам, тэкст Віктара Марціновіча ўсё-ткі дрэнны, але гэта ўсё-ткі не азначае, што нешта ня так з самой ідэяй дылетанцкай крытыкі. Дылетант гатовы пісаць тады, калі мае ў гэтым патрэбу, і заўсёды гатовы адказаць на пытаньні і крытыку чытача. Дылетант не абмежаваны грашыма, што яму плоцяць за колькасьць літараў і тэксты пра канкрэтных аўтараў, і можа пісаць менавіта пра тое, што яму блізка.  Дылетанцтва - гэта свабода выбару ў сьвеце, дзе кожны дылетант і болей немагчымае існаваньне ўнівэрсальнай адукаванасьці. Зрэшты, на гэтую тэму ўжо вельмі шмат і добра разважалі ў час, калі бум інтэрнэт-крытыкі пакінуў бяз працы многіх журналістаў, а пішу гэтыя радкі для таго, каб ніколі, не дай божа, не пачаць пісаць падобныя артыкулы самому.

Пераклаў яшчэ два цудоўных кароткіх мэтры Штраўба і Юе.

Lothringen! (Латарынгія!) - гісторыя французаў, што пайшлі з родных мясьцінаў, бо не хацелі паміраць немцамі. Itinéraire de Jean Bricard (Маршрут Жана Брыкара) - перапляценьне гісторый вострава і чалавека, што застаюцца нябачнымі, але становяцца жывымі. Дзякуй alex-kin за падрыхтоўку субтытраў. Лотарингия! / Маршрут Жана Брикара / Lothringen! / Itineraire de Jean Bricard (Даниель Юйе и Жан-Мари Штрауб / Daniele Huillet & Jean-Marie Straub) [1994, 2008Франция, короткий метр, драма, DVDRip] + Sub Rus + Original Fre